Od blisko 150 lat systematycznie budowane jest międzynarodowe prawo służące ochronie dóbr kultury (ang. CPP – Cultural Property Protection), w tym zabytkom w czasie działań wojennych. W XXI wieku zasady dotyczące ochrony obiektów stacjonarnych, jak i ruchomych związanych z dziedzictwem krajowym, jak i międzynarodowym stanowią istotną część Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Konfliktów Zbrojnych, które znane jest wszystkim armiom świata. Istnieją praktycznie w każdym kraju członkowskim NATO specjalne wojskowe centra szkoleniowe, odpowiedzialne za tę właśnie tematykę i odpowiednie szkolenie zarówno własnych żołnierzy, jak i przedstawicieli instytucji cywilnych, w tym placówek kulturalnych, bibliotecznych i muzealnych, w których zakresie obowiązków jest zabezpieczenie dziedzictwa na czas wojny, jak i kryzysu.
W roku 2003, UNESCO, jako międzynarodowa agenta ONZ, wyróżniło również dziedzictwo niematerialne (ang. IH – Intangible Heritage) jako osobną kategorię podlegającą ochronie w związku z istotnym wpływem na zachowanie tożsamości oraz kulturowej różnorodności. Nie powstały jednak żadne wytyczne w zakresie sposobów jego ochrony w czasie konfliktu zbrojnego. Próbą wyjścia naprzeciw tego rodzaju wyzwaniu jest pilotażowy kurs European Security and Defence College z zakresu ochrony dziedzictwa niematerialnego w czasie wojny i okresie pokonfliktowym, który po raz pierwszy odbył się na Cyprze w 2023 roku z inicjatywy Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni i Cypryjskiego Uniwersytetu Obrony w Larnace.
Ochrona dziedzictwa kulturowego – tło historyczne
Zgodnie z definicjami prawa międzynarodowego za dobra kultury (ang. Cultural Property) uważa się majątek ruchomy lub nieruchomy o wielkim znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego każdego narodu. Wyróżnia się cztery grupy takich obiektów. Pierwszą z nich mogą tworzyć: pomniki architektury, sztuki lub historii, religijne lub świeckie, stanowiska archeologiczne, grupy budynków, które jako całość mają znaczenie historyczne lub artystyczne, dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o charakterze artystycznym, historycznym lub archeologicznym zainteresowań, zbiory naukowe i ważne zbiory książek lub archiwaliów czy reprodukcji. Do drugiej grupy zaliczamy budynki, których głównym i skutecznym celem jest zachowanie lub eksponowanie ruchomych dóbr kultury, jak na przykłady muzea, duże biblioteki i depozyty archiwalne. W trzeciej grupie znalazły się ośrodki zawierające dużą ilość zbiorów dóbr kultury. Grupę czwartą stanowią miejsca kultu, które stanowią duchowe lub kulturowe dziedzictwo narodów.
Dobra kultury można zatem podzielić na obiekty nieruchome (budynki, głazy, drzewa, itp.) oraz obiekty ruchome (zbiory oraz archiwa i obiekty możliwe do przemieszczenia). Tego rodzaju podział ma kluczowe znaczenie dla stosowanych zapisów dotyczących ich ochrony podczas konfliktu zbrojnego. Zaliczamy do nich w XIX w. – pierwsze regulacje zasad wojennych dotyczących dziedzictwa kulturowego (materialnego), IV Konwencję haską – Zasady i zwyczaje wojny lądowej z 1907 r., Konwencje haską o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego z 1954 r., Protokół drugi do Konwencji haskiej z 1954 r. w sprawie ochrony dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego 1999 r., Konwencję o środkach zakazu i zapobiegania nielegalnemu importowi, eksportowi i przenoszeniu własności dóbr kultury z 1970 r., Konwencję o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego z 1972 r., Konwencję o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego z 2001 r. oraz Konwencję o ochronie i promowaniu różnorodności form wyrazu kulturowego z 2005 r.
Dziedzictwo materialne (CP) jest czasami określane jako dziedzictwo kulturowe. Natomiast UNESCO definiuje dziedzictwo kulturowe jako „dziedzictwo w postaci artefaktów fizycznych i niematerialnych atrybutów grupy ludzi lub społeczeństwa, które są odziedziczone od przeszłych pokoleń, utrzymywane w teraźniejszości i przechowywane dla dobra przyszłych pokoleń”. Według tej definicji różnią się zatem od siebie artefakty fizyczne (CP) i dziedzictwo niematerialne (IH). Dziedzictwo materialne odnosi się do materialnych artefaktów archeologii, architektury, nauki lub technologii określonej kultury i zidentyfikowanych jako godne zachowania na przyszłość. Natomiast dziedzictwo niematerialne (IH) odnosi się do tożsamości kulturowej, a co za tym idzie, do różnorodności kulturowej ludzkości, takiej jak tradycyjne festiwale, rzemiosło i zwyczaje. Dlatego dziedzictwo materialne można uznać za fizyczny przejaw niematerialnego dziedzictwa kulturowego – scenę, na której i wokół której to dziedzictwo jest odgrywane. Bez dziedzictwa materialnego duża część niematerialnego dziedzictwa kulturowego nie może przetrwać.
W ramach dziedzictwa niematerialnego stosuje się aktualnie wpis na liście krajowej lub UNESCO jako formę jego identyfikacji i przez to ochrony. Dla przykładu, w Polsce dokonano 88 wpisów (stan na luty 2024 r.) na listę krajową, m.in.: Rusznikarstwo artystyczne – wyroby według tradycyjnej szkoły cieszyńskiej, Szopkarstwo krakowskie, Pochód Lajkonika, Flisackie tradycje w Ulanowie, Procesja Bożego Ciała w Łowiczu, Język esperanto jako nośnik kultury esperanckiej, Umiejętność wytwarzania instrumentu i gry na kozie, Hafciarstwo kaszubskie szkoły żukowskiej, Sokolnictwo – żywa tradycja, Polskie tańce narodowe, Uroczystości ku czci św. Rocha z błogosławieństwem zwierząt, Tradycyjna technika ludwisarska Felczyńskich w Taciszowie, Przywołówki dyngusowe w Szymborzu, Gwara warmińska jako nośnik tradycji ustnych, Zabawkarstwo żywiecko-suskie, Bartnictwo, Perebory – nadbużańskie tradycje tkackie, Krakowska koronka klockowa, Tradycje kulturowe Biskupizny, Kolędowanie Dziadów Noworocznych na Żywiecczyźnie, „Turki” grodziskie, Tradycje wytwarzania koronki koniakowskiej, Tradycje weselne z Szamotuł i okolic, Tradycje dudziarskie w Wielkopolsce, Umiejętność wyplatania kosza „kabłącoka” w Lucimi, Wyścigi kumoterek, Umiejętność gry na dudach żywieckich i ich wytwarzanie, Boże Ciało z tradycją kwietnych dywanów w Spycimierzu, Gajdy – umiejętność wytwarzania instrumentu i praktyka gry, Barbórka górników węgla kamiennego na Górnym Śląsku, Plecionkarstwo w Polsce, Tradycje kulturowe Bambrów Poznańskich.
Na dwóch listach światowego dziedzictwa niematerialnego (tzw. lista reprezentatywna oraz lista dziedzictwa wymagającego pilnej ochrony) UNESCO pierwszych wpisów dokonano w 2008 roku. Wpisano wówczas 90 elementów dziedzictwa znajdujących się na liście tworzonej w ramach programu UNESCO „Arcydzieła ustnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości”, funkcjonującego w latach 2001–2005. Lista dziedzictwa wymagającego pilnej ochrony i Rejestr dobrych praktyk (wcześniej nazywany Rejestrem najlepszych praktyk) powstają sukcesywnie począwszy od 2009 roku. Obecnie ogółem na obie listy międzynarodowe i do rejestru dobrych praktyk wpisanych zostało 677 elementów dziedzictwa w 140 krajach. 568 z nich znajduje się na Reprezentatywnej Liście Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości. Przy czym Polska umieściła na tym najwyższym poziomie światowego dziedzictwa 5 wpisów (Szopkarstwo krakowskie, Kultura bartnicza – wpis wraz z Białorusią, Kwiatowe dywany na procesje Bożego Ciała, Sokolnictwo i Flisactwo).
Dziedzictwo kultury jako cel działań destrukcyjnych w XXI wieku
Polemologia to hermeneutyczny sposób rozwijania wszechstronnego zrozumienia charakteru, struktury i dynamiki konfliktu (POLEMOS = konflikt, wojna, napięcie) określany również jako dział filozofii zajmujący się wojną. W ramach polemologii wyróżnia się trzy aksjomatyczne wymiary konfliktu:
- OIKOS: podstawowe potrzeby przetrwania (ekonomia, technologia, zasoby, klimat, zaopatrzenie w żywność, infrastruktura krytyczna, komunikacja itp.)
- POLIS: państwo, prawo, rząd, wojsko, geopolityka, koalicje, strefy wpływów, dyplomacja itp.
- LOGOS: kultura, historia, język i literatura, idee i wartości, religia, tradycja, ideologia i legitymizacja, pomniki i dzieła sztuki, tożsamość i różnorodność, koncepcja człowieka.
Zgodnie z tymi założeniami, kultura jest narzędziem władzy tak samo silnym jak dyplomacja, siła militarna (armia) i ekonomia. Równocześnie jest ona także ofiarą władzy, tak samo jak wspominana gospodarka czy dyplomacja, szczególnie w czasie wojny. Na przykład w trwającym w Ukrainie konflikcie Rosja chce zniszczyć ukraińskie dziedzictwo kulturowe – w tym: język, zabytki i miasta oraz dziedzictwo niematerialne – czyli dziedzictwo/kulturę, a tym samym złamać tożsamość narodową. Jednak próba ochrony elementów kultury narodowej, zaliczanej do dziedzictwa niematerialnego poprzez umieszczenie ich na liście UNESCO może również prowadzić do przenoszenia konfliktu na ten obszar, eskalując napięcia. Tu przykładem jest wpisanie na listę światowego dziedzictwa barszczu ukraińskiego. Tradycja gotowania zupy, przekazywana z pokolenia na pokolenie, jest w Ukrainie obecna od stuleci. W 2022 roku sytuacja stała się jednak szczególna, bo w związku z toczącą się wojną wiele wskazywało na to, że Rosjanie próbują wymazać ukraińskie tradycje i kulturę, o czym świadczy zachowanie władz okupacyjnych na terenach Ukrainy zajętych przez wojska rosyjskie. W związku z tym narodowa potrawa ukraińska została umieszczona na liście dziedzictwa UNESCO. Barszcz ukraiński został wpisany na listę niematerialnego dziedzictwa wymagającego pilnej ochrony. W efekcie „Barszczowy ekstremizm” zarzuciła Ukraińcom rzeczniczka MSZ Rosji, sugerując, że chcą oni zagarnąć tradycję gotowania tej zupy dla siebie” – jest to jeden z przykładów ilustrujących problem wokół dziedzictwa niematerialnego związany z czasem wojny. Oczywiście podniesiony przez Rosje zarzut jest nieprawdziwy, ponieważ wpisanie ww. zupy na listę reprezentatywną nie ogranicza danego dziedzictwa wyłącznie do jednego kraju czy narodu i zgodnie z nazwą listy reprezentuje ono tylko pewną wartość niematerialną, która może być wspólna dla kilku krajów czy regionów jednoczenie. Tak też jest w ww. przypadku, ponieważ barszcz ukraiński jest dziedzictwem wspólnym dla Ukrainy, Polski, Rosji, Białorusi i Litwy. Podobnie jak spławianie drzewa rzekami w postaci doraźnych tratw zostało wpisane na tą samą listę prze Austrię jako wspólne dziedzictwo nie tylko dla tego kraju, ale również dla Czech, Polski, Niemiec, Łotwy i Hiszpanii.
Dylematy ochrony dziedzictwa niematerialnego w czasie wojny
W związku z wnioskami płynącymi z konfliktu na Ukrainie, w tym w zakresie zagrożeń dziedzictwa niematerialnego, na przykład w efekcie zbrodni ludobójstwa, do jakich doszło m.in. w miejscowości Bucza, uzasadnionym stało się opracowanie rozwiązań dotyczących jego ochrony w czasie konfliktu zbrojnego lub kryzysu wykraczającego poza wpisanie na listę krajową lub światową. Pierwszą inicjatywą w tym zakresie w Unii Europejskiej jest kurs realizowany w ramach European Security and Defence College pod tytułem „Protection of intangible heritage in armed conflict and the post-conflict period” (ochrona dziedzictwa niematerialnego w czasie konfliktu i w okresie pokonfliktowym), który został opracowany w ramach współpracy Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni i Uniwersytetu Obrony Cypru w roku 2023. Pierwsza edycja kursu dla 22 osób obyła się na Cyprze we wrześniu tego samego roku. Kolejna przewidywana jest w Polsce w czerwcu 2024 roku.
Kurs w chwili obecnej składa się z 4 części. Definicji i podstaw prawnych, analizy przypadków zachowania dziedzictwa niematerialnego przez lokalne społeczności w czasie konfliktu oraz pod okupacją, powiązań pomiędzy dziedzictwem niematerialnym i tzw. odpornością społeczną na działania przeciwnika (doktryna Resilience) oraz fizycznym uczestnictwem kursantów w warsztatach wybranego dziedzictwa niematerialnego. W ramach realizowanych zajęć uczestnicy biorą również udział w specjalnie stworzonej na potrzeby tego kursu przez Jana Sabiniarza grze decyzyjnej dotyczącej wykorzystywania dziedzictwa kulturowego jako obszaru prowadzenia działań militarnych, np. w postaci celowego niszczenia elementów dziedzictwa materialnego i/lub niematerialnego. Możliwość zapoznania się z cypryjskimi przykładami rękodzieła wpisanego na listę UNESCO jak Lefkaritika – ręcznie robiona koronka w mieście Lefkara, która została wpisana na światową listę w 2009 roku (Tradycja od co najmniej XVI w.) oraz produkcją sera halloumi czy kazusem ginącego języka meronitów – Sanna, będącego unikatową, niepisaną wersją języka arabskiego, stanowiły podstawę do wypracowania pierwszych koncepcji wskazówek dla ochrony dziedzictwa niematerialnego w czasie wojny oraz okresie pokonfliktowym. Zbiór dobrych praktyk w tym zakresie oraz budowanie sieci ekspertów to pierwszy etap prowadzonych w UE prac nad opracowaniem rozwiązań w zakresie ochrony dziedzictwa niematerialnego w czasie konfliktu zbrojnego. Zadania, jak się okazuje, bardzo potrzebnego w trwających i przewidywanych konfliktach w najbliższej przyszłości. Inicjatywie tej towarzyszy również opracowana odznaka doradcy ds. ochrony dziedzictwa niematerialnego, którą otrzymali kursanci na jego zakończenie wraz ze stosownym certyfikatem ESDC. Została opracowana przez Karolinę Budzisz według zamysłu Radosława Tyślewicza na podstawie logo konwencji z 2003 roku dotyczącej tego obszaru dziedzictwa. W chwili obecnej, z punktu widzenia potrzeb sił zbrojnych realizujących działania wojenne, kluczowe jest określenie możliwych do wdrożenia zasad ochrony dziedzictwa niematerialnego. Postawione pytanie, czy jedynym sposobem jego zachowania jest zachowanie przy życiu ludzi z danym dziedzictwem związanych, a jeżeli tak, to ilu i w jakim wieku, pozostaje główną osią debaty w tym obszarze. Być może kluczem do rozwiązania tego problemu będzie podział dziedzictwa niematerialnego na to związane z rękodziełem, które wymaga zachowania mniejszej grupy ludzi (mistrz i uczeń) w celu jego przetrwania i przekazania przyszłym pokoleniom, niż już wspomniany język, taki jak Sanna, który w związku z brakiem postaci pisanej wymaga zachowania wielopokoleniowej społeczności, która będzie się nim posługiwać na co dzień. Ten problem pozostaje otwarty. Choć zagadnienie ochrony dziedzictwa niematerialnego w czasie konfliktu stanowi tylko mały wycinek jego ochrony w globalizującym się świecie, to w sposób szczególny nabiera znaczenia ze względu na rosnące zagrożenie militarne w Europie i nie tylko, przy jednoczesnym podejmowaniu celowych działań skierowanych przeciwko określonemu dziedzictwu kulturowemu.
Chcesz wiedzieć więcej ochronie dziedzictwa kulturowego czy możliwości udziału w kursie z tego zakresu? Napisz do Nas! Udzielamy konsultacji i z przyjemnością odpowiemy na twoje pytania.
Tekst: dr Radosław Tyślewicz